تحولات سیاسی-اجتماعی اسماعیلیان نزاری از قیامت تا سنت (618-559)ه.ق

چکیده جنبش اسماعیلیان نزاری، یک جنبش سیاسی _ اجتماعی بود که در یکی از مهم ترین اعصار تاریخ ایران، عصر سلجوقیان، شکل گرفت. این جنبش با ادعای جانشینی نزار بعد از مستنصر، خلیفه فاطمی مصر، در زمان سلاجقه در ایران، توسط عبدالملک عطاش و حسن صباح با ادغام شیعه گری و ایرانی گری به مبارزه با سلجوقیان برخاستند. حسن صباح خلافت را حق نزار می دانست و با حمایت از او، خط مشی خود را از مصر جدا کرد. حسن صباح از نظر عقیدتی با دعوت جدید و تعلیم و وعده ظهور امام موعود، اندیشه ای نو به کار گرفت و با فتح و ساخت قلاع در مناطق دیلم و قهستان دعوت خود را استمرار داد. جانشینان حسن صباح؛ کیابزرگ و محمد اول به راه او ادامه دادند. مبارزه گروهی کوچک از یک فرقه شیعه ساکن در مناطق کوهستانی در برابر بزرگترین امپراتوری ایران اسلامی که مورد حمایت اکثریت جامعه سنی مذهب بود، از شگفت انگیز ترین مقاطع تاریخ ایران می باشد. به کارگیری سیاست ترور توسط نزاریان برای حذف سران حکومتی و مذهبی (سنی) نیز بر اهمیت این جنبش می افزاید. جامعه نزاری منتظر وعده های حسن صباح مبنی بر ظهور امام موعود برای برقراری عدالت بر روی زمین بودند. حسن دوم با اعلان قیامت، و برداشتن عبادت ظاهری، خود را امام موعود معرفی کرد و محمد دوم، با حمایت از ادعای پدر، قیامت را استمرار داد. بعد از گذشت نیم قرن، حسن سوم برای ادامه جنبش و حفظ جامعه نزاری، اندیشه ای دیگر در برابر قیامت، یعنی بازگشت به سنت اسلام رسمی، را اعلام و تا حدود زیادی از طرف خلافت عباسی و سلاطین مسلمان مشروعیت کسب کرد. اندیشه قیامت و سنت محصول شرایط زمانی خاص خود بود که فرمانروایان نزاری برای حفظ این جنبش به کار گرفتند. در زمان محمد سوم، سرگردانی بین قیامت و سنت باعث شد که زمینه های انحطاط و سقوط فراهم شود. با اینکه نزاریان به بالاترین حد قدرت رسیدند ولی کوتاه مدت و آن هم به خاطر آشفتگی جهان اسلام بعد از سقوط خوارزمشاهیان و حمله مغول بود. آخرین فرمانروای نزاری که اندیشه ای از خود نداشت برای حفظ جامعه نزاری به مغولان متوسل و باعث سقوط این جنبش شد. جامعه نزاری جامعه ای روستایی و کوهنشین دارای حامیان و طرفدارانی از مناطق شهرنشین و حتی در بین درباریان سلجوقی، حاکمان و مالکان بزرگ بود و به طور کلی همه قشرها را در بر می گرفت، ولی اکثریت آن را قشرهای متوسط رو به تشکیل می داد و حتی فرمانروایان نزاری نیز زندگی ساده ای داشتند و به دنبال برقراری عدالت اجتماعی بودند. واژه های کلیدی: جنبش نزاری ، امامت ، حسن صباح ، الموت ، قیامت ، سنت